Chế độ Bản vị vàng: Lịch sử hình thành, quá trình phát triển và lý do sụp đổ

Vàng là một kim loại quý có giá trị cao từ xa xưa. Vàng không chỉ là một vật trang sức, mà còn là một phương tiện để trao đổi và tích trữ của cải. Trong lịch sử, nhiều nền văn minh đã sử dụng vàng làm tiền tệ, như Ai Cập cổ đại, Hy Lạp, La Mã, Trung Quốc, Ấn Độ, v.v. Tuy nhiên, chế độ bản vị vàng là một hệ thống tiền tệ mới mẻ và độc đáo, trong đó tiền của một quốc gia có giá trị được liên kết trực tiếp với vàng.

Chế độ bản vị vàng đã tồn tại và phát triển trong hơn một thế kỷ, từ năm 1821 đến năm 1971, và đã có ảnh hưởng sâu sắc đến nền kinh tế và chính trị thế giới. Trong bài viết này, chúng tôi sẽ giới thiệu về khái niệm, lịch sử, quá trình phát triển và lý do sụp đổ của chế độ bản vị vàng.

Chế độ bản vị vàng (Gold Standard) là gì?

Chế độ bản vị vàng là một hệ thống tiền tệ trong đó tiền của một quốc gia có giá trị được liên kết trực tiếp với vàng. Khi sử dụng hệ thống này, một quốc gia sẽ đặt giá cố định cho vàng và mua bán vàng ở mức giá đó. Vì giá trị tiền được đảm bảo bởi vàng, khi muốn in tiền mới, các quốc gia phải có đủ lượng dữ trự vàng cần thiết. Trong chế độ bản vị vàng, tổ chức phát hành tiền tệ luôn sẵn sàng nhận lại tiền mặt và trả vàng khi nhận được yêu cầu từ người gửi.

Lịch sử hình thành và quá trình phát triển của chế độ bản vị vàng

Vàng được lựa chọn làm tiền tệ vì nhiều đặc tính độc đáo mà không vật liệu nào khác có thể cạnh tranh được. Đầu tiên, đó là sự tinh khiết của nó, không bị biến đổi theo thời gian, tạo nên một nguồn giá trị ổn định. Điều này làm cho vàng trở thành một lựa chọn lâu dài và đáng tin cậy cho việc làm tiền tệ.

Sự dễ dàng phân biệt của vàng là một đặc điểm quan trọng khác. Màu vàng đặc trưng của nó, độ dẻo và âm thanh khi va chạm tạo nên những thuộc tính duy nhất, giúp mọi người nhận diện và đánh giá giá trị của nó một cách dễ dàng.

Khối lượng riêng lớn của vàng cũng là một ưu điểm lớn. Nó có thể được chia nhỏ mà không làm giảm giá trị, điều này làm cho việc sử dụng vàng trong giao dịch hàng ngày trở nên tiện lợi.

Lịch sử đã chứng minh vàng không chỉ là một phương tiện thanh toán mà còn là một phương tiện lưu trữ giá trị độc đáo. Từ xa xưa, vàng đã được chọn làm một loại tiền và một phương tiện cất trữ giá trị. Khả năng giữ giá trị của nó qua thời gian đã tạo nên niềm tin lâu dài từ phía người sử dụng và đầu tư.

Trước chiến tranh thế giới lần thứ nhất (1821 – 1914)

Năm 1821, Vương quốc Anh tiên phong sử dụng chế độ bản vị vàng và lan rộng ra các nước châu Âu. Mỹ được cho là quốc gia sử dụng chế độ bản vị muộn nhất. Năm 1874, chế độ này trở nên phổ biến và được nhiều nước trên thế giới áp dụng. Giá vàng luôn luôn được giữ ở mức ổn định trong thời kỳ này.

Từ năm 1874 đến trước chiến tranh thế giới lần thứ nhất được coi là giai đoạn hoàng kim của chế độ Bản vị vàng, khi mà hầu hết các quốc gia công nghiệp lớn đều tham gia vào hệ thống này. Chế độ bản vị vàng cổ điển có ba nguyên tắc chính như sau:

• Các quốc gia ấn định giá trị tiền của mình theo một lượng vàng cố định và cam kết chuyển đổi tự do tiền giấy thành vàng và ngược lại. Ví dụ, Anh ấn định 1 bảng Anh = 7,32 gram vàng, Mỹ ấn định 1 đô la Mỹ = 1,5 gram vàng. Tỷ giá hối đoái giữa hai đồng tiền sẽ được xác định theo giá vàng của chúng. Như trong trường hợp này, ta có 1 bảng Anh = 4,86 đô la Mỹ.
• Các quốc gia cho phép xuất nhập khẩu vàng tự do giữa các nước. Điều này giúp duy trì sự cân bằng thương mại và thanh toán quốc tế. Khi một quốc gia có thâm hụt thương mại, nó sẽ phải trả bằng vàng cho quốc gia có thặng dư, làm giảm lượng vàng dự trữ và lượng tiền lưu thông trong nước. Điều này sẽ gây ra giảm giá cả, giảm chi tiêu, giảm nhập khẩu và tăng xuất khẩu, khôi phục lại cân bằng thương mại.
• Các ngân hàng trung ương duy trì một tỷ lệ dự trữ vàng tối thiểu đối với số tiền phát hành. Điều này giúp bảo đảm khả năng chuyển đổi tiền thành vàng và ngăn chặn sự lạm phát do in tiền quá mức.

Sau chiến tranh thế giới lần thứ nhất (1914 – 1944)

Chế độ bản vị vàng cổ điển bị đình trệ trong thời kỳ chiến tranh thế giới lần thứ nhất, khi mà các quốc gia phải in tiền để chi trả cho chiến tranh và ngừng chuyển đổi tiền thành vàng. Sau chiến tranh, một số quốc gia cố gắng khôi phục lại chế độ bản vị vàng, nhưng gặp nhiều khó khăn và thách thức do sự khác biệt về mức độ phục hồi kinh tế, sự biến động của giá vàng và sự bất đồng về chính sách tiền tệ giữa các quốc gia.

Một trong những vấn đề lớn nhất là việc xác định lại giá trị của các đồng tiền theo vàng sau khi bị mất giá do in tiền quá mức. Một số quốc gia, như Anh, Pháp, Bỉ, Ý, quyết định trở lại mức giá trị cũ của tiền trước chiến tranh, gọi là bản vị vàng cũ. Điều này đòi hỏi họ phải thắt chặt chính sách tiền tệ, hạ lãi suất, cắt giảm chi tiêu công và tăng thuế để giảm lạm phát và tăng dự trữ vàng. Tuy nhiên, hành động này cũng gây ra những hậu quả tiêu cực, như làm suy yếu nhu cầu nội địa, làm chậm sự phục hồi kinh tế, tăng thất nghiệp và gây bất mãn trong xã hội.

Một số quốc gia khác, như Mỹ, Nhật Bản, Đức, quyết định điều chỉnh giá trị của tiền theo mức giá thị trường hiện tại của vàng, gọi là bản vị vàng mới. Điều này cho phép họ nới lỏng chính sách tiền tệ, tăng lãi suất, tăng chi tiêu công và giảm thuế để kích thích nhu cầu nội địa, tăng trưởng kinh tế, giảm thất nghiệp và duy trì sự ổn định xã hội. Tuy nhiên, hành động này cũng gây ra những hậu quả tiêu cực, như làm tăng lạm phát, làm mất giá tiền tệ, gây áp lực lên giá vàng và làm mất sự cân bằng thương mại và thanh toán quốc tế.

Sau chiến tranh thế giới lần thứ hai (1944 – 1971)

Sau cuộc Chiến tranh Thế giới thứ 2, Mỹ đã trở thành quốc gia được hưởng lợi nhiều nhất với tư cách là phe chiến thắng. Trong thời kỳ này, lượng vàng dự trữ của Hoa Kỳ chiếm đến ¾ lượng vàng trên toàn thế giới, trong khi chỉ còn lại ¼ được chia đều cho các quốc gia khác. Tất cả đều biết rằng một trật tự thế giới mới sắp diễn ra.

Năm 1944, Hội nghị Bretton Woods đã được tổ chức và thiết lập nên một hệ thống tiền tệ mới. Trong hệ thống này, đồng USD được gắn kết với vàng với tỷ giá cố định là 35 USD/ounce, trong khi các đồng tiền khác được liên kết với USD theo tỷ giá cố định. Có thể xem đây là một hình thức của bản vị vàng gián tiếp, nơi Mỹ là quốc gia duy nhất có thể đổi USD thành vàng. Trong khi đó, các quốc gia khác chỉ có thể đổi tiền của họ thành USD.

Tuy nhiên, hệ thống này không kéo dài được lâu do sự mất cân đối trong cán cân thanh toán quốc tế. Mỹ đã in quá nhiều tiền để chi tiêu cho chiến tranh Việt Nam và các chương trình xã hội, dẫn đến sự giảm giá trị của USD so với vàng. Nhiều quốc gia đòi hỏi quy đổi USD thành vàng, làm giảm lượng vàng trữ của Mỹ. Với nguy cơ thất thoát lượng dự trữ vàng lớn, vào ngày 15 tháng 8 năm 1971, Tổng thống Mỹ Richard Nixon đơn phương thông báo ngừng quy đổi USD thành vàng, đánh dấu sự chấm dứt của hệ thống Bretton Woods và chế độ bản vị vàng.

Lý do làm sụp đổ chế độ bản vị vàng

Bên cạnh nguyên nhân đến từ 2 cuộc chiến tranh thế giới và cuộc Đại khủng hoảng năm 1929, sau đây là những nhược điểm có thể là lý do làm dẫn đến sự sụp đổ của chế độ bản vị vàng.

• Thiếu linh hoạt: Chế độ bản vị vàng không cho phép chính phủ can thiệp vào nền kinh tế bằng cách sử dụng chính sách tài khóa và tiền tệ. Điều này khiến nền kinh tế trở nên cứng nhắc và không thể đối phó linh hoạt với biến động kinh tế.
• Phụ thuộc vào sản lượng vàng: Lượng tiền lưu hành phụ thuộc vào sản lượng vàng. Nếu sản lượng vàng tăng hoặc giảm mạnh, có thể gây ra sự bất ổn về giá cả và cung cầu, ảnh hưởng đến hoạt động kinh tế.
• Gây ra sự bất công: Chế độ bản vị vàng có thể tạo ra sự chênh lệch giữa các quốc gia giàu vàng và nghèo vàng. Các quốc gia giàu vàng có thể tận dụng lợi thế của mình để thao túng thị trường vàng, tạo áp lực lên các quốc gia nghèo vàng.

Tuy nhiên, chúng ta cũng không phủ nhận răng chế độ bản vị vàng cũng có nhiều ưu điểm đáng chú ý:

• Hạn chế lạm phát: Vì lượng cung vàng có giới hạn, chính phủ không thể đơn phương tăng cường cung tiền mà không cần bất kỳ cơ sở kinh tế nào. Điều này giúp duy trì ổn định giá trị của đồng tiền và ngăn chặn lạm phát.
• Tăng sự tin tưởng: Khả năng quy đổi linh hoạt giữa tiền và vàng giúp tạo ra sự tin tưởng trong nền kinh tế, khuyến khích hoạt động tiết kiệm và đầu tư.
• Thúc đẩy thương mại quốc tế: Vì các quốc gia sử dụng cùng một tiêu chuẩn và hệ thống tiền tệ, tỷ giá hối đoái giữa các đồng tiền được xác định, giảm thiểu rủi ro và chi phí giao dịch, tăng cường sự hợp tác và cạnh tranh giữa các nước.